Toespraak Prinses Laurentien bij de opening van het vernieuwde en gerestaureerde gebouwencomplex van de Fryske Akademy

Niet in mijn dorpen en mijn elf steden
niet in mijn meren en mijn heerlijkheden
ben ik het meest mijzelf
maar in mijn taal:
het instrument waardoor ik ademhaal

Dames en heren,
U herkent wellicht de woorden van de dichter Eduard Hoornik. En wellicht herkent u ook het geveol voor de Friese taal dat uit dit prachtige gedicht naar voren komt. Want taal, in welke stilte, klanken, gebaren en vormen dan ook, staat voor er zijn, ademhalen, meedoen.

Ik ben heel blij hier vandaag met u samen te zijn om de heropening van de gebouwen van de Fryske Akademy te markeren. Mooi om hier zoveel liefde voor taal verzameld te zien. Die delen we met elkaar – we zien samen ook de kracht, die taal kan hebben.

In Friesland is het Fries, naast een van de twee officiële talen, juist ook de gevoelstaal. De Friese taal verbindt, geeft veiligheid, maakt trots. Uw tweetaligheid is een rijkdom, die verder gaat dan dat trotse gevoel.

Onderzoek, ook hier aan de Fryske Akademy, toont aan dat het vroeg in je leven leren van twee talen goed is voor je hersenen.

Jonge tweetalige kinderen lijken beter om te kunnen gaan met afleidende prikkels, en kunnen beter schakelen tussen verschillende taken. Van dat fitte brein kan je je hele leven profijt hebben: dementie onder ouderen komt gemiddeld genomen een paar jaar later voor onder tweetaligen. En dan heb ik het nog niet eens over de voordelen van dríetaligheid, waar hier ook onderzoek naar plaatsvindt – naar hoe drietalig basisonderwijs driedubbele winst kan opleveren.

De medaille heeft ook een keerzijde. Friesland heeft het hoogste percentage laaggeletterden van alle provincies – 13,4%. Het gaat om laaggeletterdheid in het Nederlands. Eén op de zeven Friezen kan dus niet helemaal meedoen in de samenleving. Eén op de zeven Friezen heeft moeite met het lezen van een bijsluiter, het gebruiken van een OV-chipkaart, het beheren van zijn bankzaken. Omdat ze niet goed kunnen lezen en schrijven in het Nederlands.

Dat kán niet zo blijven. En daarvan is men zich hier bewust. In Friesland bindt men de strijd aan met laaggeletterdheid. Er zijn bijvoorbeeld al meer dan 10 Digitaalhuizen in Friesland, waar mensen van jong tot oud terecht kunnen om aan hun taal-, reken- en digitale vaardigheden te werken. Daar verzetten vrijwilligers en docenten geweldig werk. Vaak is een Digitaalhuis gehuisvest in de bibliotheek, zodat de liefde voor taal verder kan bloeien door het lezen van boeken.

Of neem de radiospots, die de Provincie Fryslân samen met Stichting Lezen & Schrijven heeft gemaakt. Taalambassadeur Tineke, die vroeger laaggeletterd was, vertelt in het Fries hoe ze toen niet alleen met de bus of de trein durfde gaan. Nu wel. Zo helpt ze mensen, die moeite met lezen en schrijven hebben, overtuigend over de drempel. Schitterend.

Kortom: er gebeurt veel goeds in Friesland. Gisteren was er in Harlingen een grote bijeenkomst met Friese gedeputeerden en wethouders. Doel was om ook op bestuurlijk niveau de handen verder in een te slaan om de laaggeletterdheid in Friesland terug te dringen. Een belangrijke constatering was dat er meer gedaan moet worden aan het vinden en bereiken van de mensen met een taalachterstand (dat is trouwens op veel meer plekken een uitdaging). Daarom is het geweldig dat de GGD Fryslân alle medewerkers die met cliënten in aanraking komen gaat scholen in het herkennen van laaggeletterdheid. Hopelijk geeft dit voorbeeld een nieuwe impuls voor een breder Fries aanvalsplan.

Dames en heren,
Deze week is het de week van de Alfabetisering. In het hele land wordt deze week de liefde voor taal bezongen en zijn er duizenden activiteiten om laaggeletterdheid onder de aandacht te brengen en hier actief mee aan de slag te gaan. Ook hier in Friesland.

De Fryske Akademy stáát voor de Friese taal en de cultuur. Het Fries is weliswaar de officiële tweede rijkstaal van Nederland, maar staat net als veel andere minderheidstalen onder druk, onder andere door de globalisering en digitalisering.

Dat laatste is overigens ook een kans – kijk maar naar Google Translate, dat sinds begin dit jaar vertalen van en naar het Fries makkelijk maakt.

De Fryske Akademy is dus cruciaal in het blijven onderzoeken en vieren van de Friese taal, cultuur en geschiedenis. Friesland is in vele opzichten een bijzondere provincie. Voor uw geliefde en unieke uitzichten en landschappen, maar ook voor uw taal, cultuur en geschiedenis. Ook persoonlijk voel ik me met u verbonden, aangezien mijn moeder en haar familie uit Friesland komen. Ik zal haar vanavond vragen waarom ik niet ook het Fries heb meegekregen. Laaggeletterdheid gaat heel Nederland aan, 2,5 miljoen mensen kunnen niet genoeg lezen en schrijven om zelfstandig mee te komen in de samenleving. Het staat zelfvertrouwen in de weg. Zou het niet mooi zijn als we over vijf jaar kunnen zeggen, dat Friesland in de top 5 van mínst laaggeletterde provincies staat?

Zo kunnen we samen werken aan het ideale plaatje:

Grutske Friezen mei in warber brein, grutsk op Fryslân en warber yn de Nederlânske maatskippij. Ik leau dat it kin, en help dêr graach oan mei.

Voor diegenen die mij niet hebben verstaan:

Fiere Friezen met een actief brein, trots op Friesland en actief in de Nederlandse samenleving. Ik geloof dat dat kan, en help er graag aan mee.

Dank u wel.