Toespraak van de Prins van Oranje tijdens de uitreiking van de Erasmusprijs 2012 aan Daniel C. Dennett te Amsterdam
De toespraak is uitgesproken in het Engels.
Majesteit, dr. Dennett, Excellenties, dames en heren,
Zoals de directeur al aangaf in zijn citaat, hanteert onze stichting bij het kiezen van de winnaars van de Erasmusprijs een aantal waarden die we erasmiaans noemen: tolerantie en ondogmatisch kritisch denken, openstaan voor andere ideeën en culturen en onafhankelijk onderzoek van oorspronkelijke bronnen.
In een tijdperk dat getekend werd door hevige religieuze controverses en oorlogen betoont Erasmus zich in zijn geschriften gematigd, menselijk en sterk overtuigd van de kracht van goede argumenten boven oorlog en geweld.
Erasmus en Maarten Luther raakten verwikkeld in een historisch debat. Erasmus onderschreef de kritiek van Luther op het machtsmisbruik in de kerk en pleitte eveneens voor kerkelijke hervormingen. Op belangrijke punten verschilde hij echter van mening met Luther, bijvoorbeeld over de predestinatie en vrije wil. Volgens Luther lag het handelen van mensen vooraf vast, waardoor de vrije wil in wezen een illusie zou zijn. Erasmus - die juist overtuigd was van de vrije wil - vond dit een zeer gevaarlijke gedachte. Hij wilde Luthers doctrine dan ook weerleggen uit vrees voor ingrijpende maatschappelijke consequenties.
Het dispuut tussen deze twee grote denkers speelde zich 500 jaar geleden af. Maar de controverse rond de vrije wil is nog altijd springlevend. De aard van het debat is echter veranderd. Zo komen er nu vaak argumenten uit de wetenschap aan te pas. Stelt u zich eens voor dat Luther en Erasmus destijds al op de hoogte zouden zijn geweest van genen of DNA.
Onze laureaat van vandaag neemt een prominente plaats in in het huidige debat. Wij zijn dan ook verheugd over het feit dat dr. Dennett speciaal voor ons een essay heeft geschreven over de vrije wil, daarbij voortbouwend op de dialoog tussen Erasmus en Luther. Hij deelt veel van de denktrant van Erasmus, maar benadert de kwestie vanuit een fris en fascinerend perspectief. Verder zal ik niets prijsgeven van zijn betoog. Straks ontvangt u het essay en kunt u het zelf lezen. Soms heeft de spindoctor gelijk.
Dames en heren,
Dit jaar staat het culturele belang van natuurwetenschappen centraal als thema van de Erasmusprijs.
Wetenschap en technologie komen voort uit de menselijke cultuur. Op hun beurt zijn ze van enorme invloed op ons leven en onze cultuur. Inzichten uit de evolutionaire biologie bepalen ons denken over leven en maatschappij. De sociale media veranderen de manier waarop we communiceren. Het voortschrijdend medisch onderzoek roept fundamentele ethische en filosofische vragen op over bewustzijn en vrije wil.
Wetenschap en technologie geven ons leven onomkeerbaar vorm. Ons begrip van de wereld en onszelf wordt voortdurend op de proef gesteld door wetenschappelijke en technologische ontwikkelingen. Met het thema van dit jaar wil onze stichting het belang onderstrepen van wetenschap en technologie voor ons leven, onze maatschappij en onze toekomst.
Het bestuur van de stichting heeft daarom besloten de Erasmusprijs 2012 toe te kennen aan de Amerikaanse filosoof Daniel Dennett. Als auteur van invloedrijke boeken als Het bewustzijn verklaard en Darwins gevaarlijke idee bereikt dr. Dennett een enorm publiek ver buiten de academische wereld.
Algemeen bezien worstelt Daniel Dennett met twee van de belangrijkste culturele kwesties van onze tijd. Kwesties die ons zelfbeeld bepalen. Waar komen we vandaan? En wat maakt ons menselijk?
Dr. Dennett selecteerde de breedste en fundamenteelste vragen die hij kon bedenken. Hij maakte zich de kennis eigen om met groot gezag over deze onderwerpen te kunnen schrijven. En met scherp nadenken en gewoon hard werken heeft hij nieuwe inzichten kunnen introduceren op de onderzoeksgebieden rond deze kwesties. Biologen, neurowetenschappers en psychologen beschouwen zijn inzichten, die nieuw licht werpen op traditionele aannames, als baanbrekend. Met zijn oorspronkelijke denkwijze en vloeiende pen spreekt hij een zeer groot publiek aan. Met zijn onverschrokken aanpak van grote kwesties heeft hij de filosofie nieuw leven ingeblazen.
Zoals ik al aangaf, waren Erasmus en Luther nog niet op de hoogte van genen. Darwin evenmin. Maar na Darwin hebben weinig academici het aangedurfd zijn evolutietheorie opnieuw te onderzoeken met de wetenschappelijke inzichten van vandaag. En dat is precies wat dr. Dennett heeft gedaan met zijn boek Darwins gevaarlijke idee, waarin hij haar betitelt als een 'universeel zuur' dat zich door traditionele opvattingen en wereldbeelden heenvreet.
In zijn werk Het bewustzijn verklaard onderzocht hij de natuur en de betekenis van bewustzijn in het licht van de moderne neurowetenschappen. Natuurlijk zijn gedachten in wezen niets anders dan chemische processen en toch beseffen en voelen we allemaal dat het bewustzijn bestaat. Maar wat is het en hoe werkt het? Hier begint het intellectuele avontuur van dr. Dennett.
Voor zijn missie slaat hij allerlei wegen in. Maar of hij nu schrijft over religie en darwinisme, over cognitieve wetenschap, vrijheid of robotica, het werk van dr. Dennett past altijd in een overkoepelend filosofisch kader. Een verenigende visie op mensen en hun leven kan in het wetenschappelijke wereldbeeld worden geïntegreerd zonder hun belang en waarde te ondermijnen.
Dr. Dennett probeert te manoeuvreren tussen het manifeste wereldbeeld van ons dagelijks leven - met tastbare zaken als tafels en stoelen, maar ook intenties en verlangens - en het wetenschappelijke wereldbeeld, bestaande uit entiteiten als neuronen, quantumdeeltjes en zwarte gaten.
Menselijke waarden mogen nooit worden ondermijnd uit naam van de wetenschap. Maar het tegenovergestelde geldt evenzeer. Het menselijke en het wetenschappelijke zijn niet alleen compatibel, ze ondersteunen elkaar. Dr. Dennett zoekt naar een allesomvattend wereldbeeld waarin zowel de humanistische traditie als de ontwikkelingen in de natuurwetenschappen passen. Hij wil beide en vooral deze integrerende visie maakt zijn filosofie zo fascinerend.
Dr. Dennett,
Niet alleen uw visie op de vrije wil die ik zojuist noemde lijkt te wijzen op een zekere geestverwantschap tussen u en Erasmus. Als actief deelnemer aan de geleerde wereld, stond Erasmus open voor andere ideeën en gebruikte die in zijn werk. Wetenschappelijk onderzoek is zeer gebaat bij verschillende invalshoeken en een open en leergierige geest. Dit blijkt eens te meer uit uw werk. Ideeën zijn belangrijk. U bent een bevlogen en inspirerend pleitbezorger voor de kracht van het denken. Het is dan ook geen wonder dat u jongeren sterk aanspreekt met uw optimisme. Maar wat uw werk bovenal uitstraalt is dat een leven van leren en denken niet alleen maar hard werken is. Het is leuk!
Dr. Dennett, in een van onze dagbladen staat een populaire cartoonserie over dokter Sigmund. Een psychiater die zijn patiënten bejegent met nogal ironische therapeutische interventies. Vaak wordt hij echter door hen overbluft. Ik zal een voorbeeld geven.
Er komt een oudere, kale man met bril en socratesbaardje binnen. Hij leest dr. Sigmund de les en wel als volgt: De mens is gewoon een soort computer. Onze psychologische toestand wordt bepaald door een reeks schakelingen in de hersenen. Hij vervolgt: Nergens in de hersenen is zoiets te vinden als een ziel of een "zelf" dat ons aanstuurt. Op dit punt valt dokter Sigmund hem boos in de rede: Wacht even. U kunt de mens toch niet reduceren tot een kille machine?! Met twinkelende ogen gniffelt de man: Gut, u klinkt als een 8 bits ZX Spectrum!
Dr. Dennett, een vraag: Wie bent u echt? Bent u dokter Sigmund of zijn baardige gesprekspartner? Of bent u misschien allebei?
Maar welke kant u ook kiest, ik feliciteer u van harte met de Erasmusprijs. Mag ik u nu uitnodigen naar voren te komen zodat ik u kan huldigen met de versierselen van de Erasmusprijs.